خیام نیشابوری

در این بخش از نشریه فارسی درس می‌خواهیم در مورد زندگی نامه خیام نیشابوری بیشتر بدانیم، پس با ما همراه باشید.

خیام نیشابوری

غياث الدين، ابوالفتح عمر ابن ابراهيم خيامي نيشابوري، از بزرگترين رياضيدانان و انديشمندان اسلامي، نيمه دوم قرن پنجم و ربع اول قرن ششم است. عمر نام خاص اوست و (غياث الدين) عنواني افتخاري است كه بعدها در زندگي دريافت نمود . لقب خيام  نشان مي دهد كه پدر يا ساير بستگان خیام نیشابوری، پيشينه خيمه دوزی داشته اند. خیام در خانواده ای نيشابوری به دنيا آمد و در همان جا نيز تعليم و تربيت يافت.

ايران در روزگار خیام

خيام اندک زمانی پس از اينكه خراسان، توسط سلجوقيان اشغال شد، به دنيا آمد. سلجوقيان، خوارزم، ايران و آذربايحان را نيز تاراج كردند. آنها امپراتوري بزرگ متزلزلی را بنا نهادند. اين دولت را  ابوطالب طغرل يک بنياد نهاد و در سال ۵۹۰ قمری به فرمان خليفه عباسی و به دست خوارزمشاهيان انقراض يافت. اين امر باعث بحران و ايجاد وحشت ميان مردم شده بود. فرقه های مختلف سنی و شيعه، اشعری و نعتزلی، سرگرم بحث ها و مجادلات اصولی، فقهی بودند ، به طوری كه در گوشه و كنار نواحی و حدود وسيع سلطنت سلجوقيان، جوامع درس و بحث دينی و مجالس مناظره و مناقصه زياد شد.

آثار رياضی خيام

• الرساله فی البراهين علي مسائل علم الجبر و المقابله
• رساله فی قسمه ربع دايره / رساله در تحليل يک مسئله
• رساله فی شرح ما اشكل من مصادرات اقليدس
• مشكلات الحساب
• رساله در صحت طرق هندی برای استخراج جذر و كعب

مقدمه كتاب جبر و مقابله

متن کوتاهی از مقدمه کتاب جبر و مقابله از خیام به این صورت است: ما در روزگاری زندگی می كنيم كه از اهل دانش عده كمی با هزاران محنت ، باقيمانده اند كه در صدد آن هستند كه غفلت های زمان ها ، حق را جامعه باطل می پوشانند و از حد ريا و تظاهر به دانش، قدمي فراتر نمی گذارند، و آنچه را كه می دانند جز در راه خواست های تن خود عرضه نمی دارند ، و اگر ببينند كه كسي جهد در جستن حق و عرضه داشتن راستی و ترک باطل و خودنمايی و خدمه دارد ، او را خوار می شمرند و تمسخر مي كنند، و در حال خدا يار و پناه همگان است و در همه حال توكل بر اوست.

طبقه‌بندی معادلات توسط خیام

در رياضيات دوره اسلامي معادله دو جمله ای را مفردات و معادله هايی كه بيش از دو جمله داشته اند، مقترانات و گاهي مركبات خوانده اند از نظر حكيم خيام معادلات بين اين چهار مرتبه (عدد شی مال و كعب) به مفردات و مقترانات تقسيم می شود و مفردات شش نوع است:

روش علمی حكيم خيام نیشابوری

خیام بر اقليدس اعتراض می‌كند ، از اين جهت كه در تنظيم مبادی اصول هندسه خود قصور كرده و مطالبی ابراز داشته كه چندان مورد لزوم نيست و اگر آن را حذف كنند، خللی به اركان قضايا و مسائل هندسی وارد نمی شود و در مقابل يک قسمت از قضايا كه ذكر آنها در مبادی، ضرورت داشته، از قلم افتاده است كه بايد آنها را اضافه نمود. از قبيل قضايا و مسائل زير:

• دو خط مستقيم متقاطع هر قدر از زاويةه تقاطع دورتر می شوند فاصله ما بين آنها بيشتر می شود.
• فيلسوفی كه می تواند با برهان های فلسفی وجود خط، دايره و ساير مبادی هندسه را اثبات كند و می تواند آن قضايا را نيز ثابت نمايد. به طريق برهان الی يعني پی بردن از معلول به علت و نه از طريق برهان لمی كه پی بردن از علت است به معلول اين امر شدنی است.
• دو خط مستقيم كه فاصله ما بين آنها رو به تنگی و نزديكي می رود، اگر آنها را امتداد بدهيم. ناچار تقاطع خواهند كرد و ممكن نيست كه دو خط در همان حال و همان جهت كه رو به تنگی می روند، گشادی و فاصله ما بين آنها بيشتر شده باشد، چنانكه برعكس آن نيز ممكن نيست كه دو خط در همان سمت و همان حال كه از هم دور می‌شوند، به يكديگر نزديک شده باشند.

استفاده خواجه نصیر الدین طوسی از روش خیام

پس از  خيام نیشابوی، خواجه نصير الدين طوسی (۶۷۲-۵۹۷ قمری) دانشمند و رياضيدان برجسته قرن هفتم، كارهاي او را در اين زمينه دنبال كرد. خواجه نيز همچون خيام، چهار ضلعی متساوی الساقين دو قائمه را مورد بررسي قرار داد و با بررسی گفته ها و نظر ديگر رياضيدانان پيشين در اين زمينه به تگارش كتاب مهم الرساله الشافيه عن الشک في الخطوط المتوازيه پرداخت. او در اين كتاب پس از يک مقدمه نظريات ابن هيثم، خيام و جوهری را ذكر مي كند.