قیام ۱۵ خرداد

مجموعه اتفاقات قیام ۱۵ خرداد در پی دستگیری آیت الله خمینی، در ۱۵ خرداد ماه سال ۱۳۴۲ هجری شمسی رخ داده است. مردم بعضی از شهر های ایران جهت اعتراض دست به تجمع و راهپیمایی گسترده زدند. در شهرهای قم، تهران و ورامین این تجمعات به خشونت ختم شد و سبب شهید و مجروح شدن عده ای از مردم شد.

زمینه‌ها

حوادثی که زمینه ساز تجمع مردم در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ شدند عبارت بودند از: فوت آیت الله سید حسین بروجردی، تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در دولت وقت که روحانیون برخی از قسمت های آن را مخالف با اسلام می‌دانستند، انقلاب سفید و حمله ماموران حکومتی به مدرسه فیضیه در فروردین ماه ۱۳۴۲.

روحانیون با شروع شدن روزهای محرم در سال ۱۳۴۲ را فرصتی دانستند تا تبلیغاتی علیه برنامه‌ها و سیاست‌های محمد رضا پهلوی انجام دهند . دولت پهلوی در ماه محرم، وعاظ و روحانیون را مجبور کرد تا در سخنرانی های خود از گفتن سه مطلب اجتناب کنند: اول اینکه، بر علیه شاه حرفی نزنند. دوم، علیه رژیم صهیونیست سخنی نگویند. و سومی اینکه، از در خطر بودن اسلام حرفی به میان نیاورند. با آغاز عزاداری محرم، وعاظ و روحانیون شروع به سخنرانی و وعظ کردند. آیت الله خمینی در هنگام خطبه های پس از نماز، بر علیه هیئت دولت و حکومت پهلوی، سخنرانی می‌کرد.

در روزهای تاسوعا و عاشورای سال ۱۳۴۲ شمسی در اکثر شهرها مردم به صورت علنی از دولت پهلوی و عملکرد آنان انتقاد می کردند. و روزهای یازدهم و دوازدهم محرّم هم، مثل روزهای قبل مردم به تظاهرات علیه حکومت پهلوی ادامه دادند و در طرفداری از آیت الله خمینی و بر علیه شاه شعارهایی گفتند دانشجویان دانشگاه تهران هم در روز یازدهم محرّم، به این جمع اضافه شدند. حکومت پهلوی در واکنش به این اتفاقات و به سبب تهدید کردن و پایان یافتن راهپیمایی ها، امام خمینی و جمعی از وعاظ را دستگیر کردند.

سخنرانی و بازداشت امام خمینی

امام خمینی در ساعت ۶:۳۰ بعد از ظهر روز عاشورا در ۱۳ خرداد ۱۳۴۲ که قبلا اعلام کرده بود در مدرسه فیضیه قم برای سخنرانی آماده شدند و در این سخنرانی انتقادهای بر علیه شاه انجام دادند نیروهای امنیتی و انتظامی حکومت پهلوی در این روز آماده‌باش بودند.

آیت الله خمینی، قبل از شروع سخنرانی اول روضه خواند و بعد سخنرانی کرد. ایشان پس از صحبت کردن در مورد اتفاقات کربلا، حمله مأموران حکومت پهلوی به مدرسه فیضیه در دوم فروردین سال ۱۳۴۲ شمسی را، با رویداد کربلا مقایسه کرد و حاضران شروع به گریه زاری و شیون کردند. امام خمینی، سید حسن قمی و بهاءالدین محلاتی توسط نیروهای حکومت پهلوی شبانه به تهران منقل شدند.

راهپیمایی‌های اعتراضی

خبر دستگیری امام خمینی صبح روز پانزدهم خرداد، به گوش مردم رسید و باعث شد در شهر قم و بعضی از شهرهای دیگر مردم اعتراض کرده و دست به تظاهرات بزنند. دانشجویان دانشگاه تهران، نیز به جمع تظاهرات کننده ها اضافه شدند. بارفروشان و بعضی از چهره های مشهور مانند طیّب حاج‌رضایی و حاج اسماعیل رضایی نیز از مرکز شهر به تظاهرکنندگان پیوستند.

هر لحظه به تعداد تظاهرکنندگان اضافه می شد، که تصمیم گرفتند مراکز مهم دولتی و حکومتی مانند کاخ مرمر، اداره رادیو، اداره تسلیحات ارتش و غیره را اشغال کنند. بازاریان هم بازار را تعطیل کردند و در مساجد جمع شدند و برخی از آنها هم به تظاهر کنندگان پیوستند و اعتراض خود را بیان کردند.

درگیری و کشتار مردم

مأموران حکومت پهلوی در قم و تهران در اکثر مناطق حساس شهر استقرار یافته بودند که دست به تیراندازی زدند اعتراض کنندگان هم با چوب و سنگ از خود دفاع می کردند. راهپیمایی ها تا دو روز بعد ادامه پیدا کرد و عده ای از معترضین کشته و مجروح شدند. کفن پوشان ورامین که بخاطر حمایت از امام خمینی به تهران می آمدند به فجیع ترین صورت قتل عام شدند نیروهای حکومت در سرپل باقرآباد آنان را به وسیله سلاح های سنگین به قتل رساندند. تعداد کشته‌ها ۸۶ نفر و زخمی‌ها ۱۹۳ نفر توسط یک کمیسیون تحقیق اعلام شد.

واکنش حکومت پهلوی

پس از پایان یافتن تظاهرات، اسدالله اعلم نخست‌وزیر، در مصاحبه‌ای با روزنامه هرالد تریبون در روز ۱۷ خرداد ۴۲ از محاکمه نظامی و امکان صدور حکم اعدام امام و بعضی از روحانیون خبر داد. دو روز بعد شاه اتفاقات اخیر را از چشم جمال عبدالناصر دید چون در آن موقع به جهت اینکه شاه با اسرائیل همکاری کرده بود جمال عبدالناصر رابطه خوبی با شاه نداشت.

اسدالله علم از وزرای اقتصاد و دادگستری کشور خواست تا خانواده قربانیان ۱۵ خرداد، حمایت شوند. در گزارش کمیسیون مربوطه آمده جهت حمایت از آن خانواده‌هایی که سرپرست خود را در اتفاقات اخیر از دست داده بودند، از بودجه نخست وزیری تا بهمن ۱۳۵۷ مقرری ماهانه داده می‌شد.

واکنش علما و روحانیون

قسمتی از روحانیون به صورت ارسال تلگراف، صدور اعلامیه و فرستادن نامه واکنش نشان دادند. تلگراف‌های بسیاری از سمت روحانیون از شهرستان‌های گوناگون به تهران فرستاده شد که بعضی از آن ها به مجامع دولتی فرستاده شده بود و همراه با انتقاد از دولت، آزادی امام و دیگر دستگیرشدگان خواسته شده بود.

همزمان با تلگراف‌ها، اعلامیه‌هایی هم از طرف روحانیون و در راستای انتقاد از حکومت صادر شد که برای نمونه، می‌توان اعلامیهٔ آیت‌الله محمدرضا گلپایگانی را نام برد.

مهاجرت علما به تهران

۳۵ روز بعد از قیام ۱۵ خرداد و دستگیری امام خمینی جمعی از علما و روحانیون شهرستانها به تهران مهاجرت کردند. پیرو این کار علما حکومت پهلوی از ورود سایر علما به تهران جلوگیری کردند. علمای مهاجرت در تهران جلسه های مختلفی تشکیل دادند و در جهت مقابله با اقدامات دولت اعلام آمادگی کردند. در ادامه این اقدامات آیت الله به صورت موقتی آزاد شد و جو عمومی آرام گردید و و مهاجرت ۱۴ روزه علما موفقیت آمیز به انتها رسید.

آزادی امام خمینی (ره)

پس از سالگرد واقعه فیضیه و قبل از از ماه ذیحجه و محرم در ۱۵ فروردین ۱۳۴۳، امام خمینی آزاد گردید و از قیطریه به منزل خود در قم انتقال یافتند. آزادی ایشان همه مردم را خوشحال کرد و جمعی از ملاقات کنندگان از شهر قم و سایر شهرها به طرف منزل ایشان آمدند. حکومت پهلوی هم آزادی امام خمینی را بخاطر علاقه مذهبی دولت و احترام به روحانیون تلقی کرد.

بزرگداشت ۱۵ خرداد

روز ۱۵ خرداد، از طرف آیت الله خمینی ره همانند عاشورا روز عزای عمومی مردم دانسته شده و روز حماسه و ولادت دوباره اسلام و مسلمانان نامیده شد. پس از پیروزی انقلاب در سال ۱۳۵۷ هجری شمسی روز ۱۵ خرداد در تقویم ایران تعطیل رسمی اعلام شد و هر سال جهت بزرگداشت این روز مراسم های برگزار می‌شود.

آثار قیام ۱۵ خرداد

1. رهبری حرکتهای مخالف رژیم را به مذهبی ها انتقال داد و چپی‌ ها را به کنار گذاشت.
2. قتل عام تظاهرکنندگان در قیام ۱۵ خرداد، آن روی شاه را که تا آن موقع تقصیرها را به گردن نخست وزیران می‌انداخت آشکار کرد. سپس انقلابیون به راههای اصلاح طلبانه پشت کرده و خواستار سرنگونی حکومت پهلوی شدند.
3. از آن پس طرد همه قدرتهای بیگانه از ایران مورد توجه قرار گرفت. در در نهایت قیام ۱۵ خرداد و نقطه شروع نهضت برگشت به خویشتن در کشور شد. سپس در مناطق گوناگون انجمن‌های اسلامی به وجود آ‌مدند و دانشگاه ها و سایر مجامع به تدریج از جو غیر اسلامی خارج شدند.