جامی | زندگی نامه + آثار

نورالدّین عبد الرّحمن بن احمد بن محمد جامی، مشهور به جامی و به لقب خاتم الشعرا، همه‌چیزدان، شاعر، موسیقی‌دان، ادیب و صوفی به نام فارسی‌زبان ایرانی سده ۹ قمری است. جامی یکی از با اهمیت ترین آثار خود یعنی بهارستان را با الهام از گلستان سعدی تحریر کرد.

زندگینامه

جامی در ۲۳ شعبان ۸۱۷ در خرگِرد، که در منطقه جام می باشد، چشم به جهان گشود. نسب جامی از جانب پدری به محمد بن حسن شیبانی، فقیه معروف حنفی سده ۲ قمری می‌رسد. جامی دوران کودکی و تحصیلات ابتدایی را در خرگرد جام، در کنار پدرش، گذراند. در سیزده سالگی با پدرش به هرات رفت و در آن‌جا اقامت کرد و از آن ایام به جامی شهرت یافت.

جامی ادبیات فارسی و عربی ابتدایی را از پدرش یاد گرفت و چون  خانواده‌اش برای اقامت شهر هرات را انتخاب کردند، از آن جهت  جامی در مدرسه نظامیه هرات که از مراکز علمی معتبر بود، به تحصیل مشغول شد و علم های که در آن دوران تداول داشت مانند صرف و نحو، منطق، حکمت مشایی، حکمت اشراق، طبیعیات، ریاضیات، فقه، اصول، حدیث، قرائت، و تفسیر به بهترین نحو یاد گرفت و از محضر استادانی چون خواجه علی سمرقندی و محمد جاجرمی استفاده کرد.

القاب و تخلص

لقب اصلى جامی، عمادالدین و لقب مشهورش نورالدین است. ایشان در اوایل به سبب آنکه نیاکانش از دشت اصفهان بودند، تخلص دشتی داشت، ولی بعدها به سبب ولادتش در جام و احترامی که به شیخ جام داشت، تخلص خویش را به جامی تغییر داد.

ویژگی‌ها و صفات فردی

هوش زیاد، حافظه قوی، وارستگی، عزت نفس، استغنا، ساده زیستی، خیرخواهی، ظرافت طبع و بذله گویی جزء صفات برجسته ایشان بود. جامی، بر خلاف سایر صوفیه، با هر طبقه ای مردم رفت وآمد می کرد، هر چند به تنهایی را بیشتر دوست داشت و حتی از نشت و برخواست با مشایخ خانقاهی دوری می گزید.

توانایی زیاد جامی در علم های مختلف، باعث بیشتر شدن و متنوع شدن اثرهای منظوم و منثور وی شد و سبب شد که او مشهورترین شاعر قرن نهم و از کامل ترین شخصیت های حوزه ادب و علوم اسلامی این قرن به حساب بیاید. خط جامی بسیار زیبای بود و آثار خود، مثل شواهدالنبوه و سلسله الذهب و سبحه الابرار، را استنساخ می‌کرد.

آثار جامی

اثرهای جامی بیشتر از 100 جلد کتاب و رساله است که به زبان‌های فارسی و عربی نوشته شده است. این آثار در شبه قاره هند و کشورهای آسیای مرکزی خیلی مورد علاقه بوده و حتی در غرب به خصوص در ادبیات آلمانی، انگلیسی و فرانسوی شناخته شده و قابل توجه قرار گرفت. درست است که جامی اکثرا به‌عنوان شاعر شناخته شده و شعرهای وی مشهور است،‌ اما آثار جامی فقط شعر نیستند. بلکه تالیفات باارزش و ماندگار ایشان، به آثار ادبی، آثار عرفانی و فلسفی، آثار کلامی و حدیثی تقسیم می شوند.

آثار ادبی

با اهمیت ترین آثار ادبی جامی عبارت است از: دیوان اشعار سه گانه مشتمل بر قصاید و غزلیات، رباعیات، رساله منشآت، مثنوی هفت اورنگ، رساله قافیه، رساله عرو. و معروفترین آن‌ها بهارستان است که از گلستان سعدی تقلید شده و به تحریر درآمده است.

بهارستان

بهارستان یا روضه الاخبار و تحفه الابرار کتابی است که به نظم و نثر و شامل حکایات‌ و اندرزهای‌ اخلاقی‌ می شود که جامی آن را بخاطر تربیت فرزند خود ضیاءالدّین‌ یوسف‌ در قالب هشت فصل، نوشته است. وی در نهایت این کتاب را در سال ۸۹۲ هجری قمری،‌ به «سلطان‌ حسین‌ بایقرا» پادشاه تیموری هدیه می‌دهد.

مثنوی هفت اورنگ

یکی دیگر از اثرهای معروف جامی که در بین آثار وی اهمیت به خصوصی دارد مثنوی هفت اورنگ می باشد. این کتاب هفت قسمت یا مثنوی را شامل می شود و راوی داستان‌های حماسی، تاریخی، عاشقانه و اندرزگونه می باشد. مثنوی سلسلهالذهب، سلامان و ابسال، تحفهالاحرار، سبحهالابرار، یوسف و زلیخا، لیلی و مجنون و خردنامه اسکندری،  از قسمت های مختلف کتاب هفت اورنگ جامی است که بر اساس اندیشه و اعتقادات صوفیه و در قالب حکایات تمثیلی، تالیف شده است.

آثار عرفانی

لوایح رساله ای شامل 30 لایحه در در بیان اصول تصوف و معارف و معانی عرفان است که جزو آثار عرفانی جامی محسوب می شود. از دیگر آثار عرفانی ای شاعر بزرگ و مشهور می توان به نفحات الانس اشاره کرد. وی در این اثر حقایق عرفانی و ذکر احوال عارفان از ابتدا تا زمان خود را بیان کرده و اصطلاحات اهل تصوف و اصول و مبادی عرفان را به طور مفصل تشریح کرده است.

آثار کلامی

جامی در سخن و احادیث و قرآن نیز،‌ اثرهای زیادی از خویش بر جا گذاشته است و در این تالیفات به تحلیل بحث های علم کلام و شریعت اسلام از نظر تصوف و عرفان پرداخته است. آثار کلامی جامی، عبارتند از:  رساله تهلیلیه (شرح لااله الااللّه)، اعتقادنامه یا عقاید (مثنوی کوتاهی در باب اصول عقاید اسلامی)، ۴۰ حدیث یا اربعین (شامل ۴۰ حدیث از پیامبر اسلام به‌همراه ترجمه) و رساله مناسک حج و عمره.

از بین با اهمیت ترین تالیفات نظم و نثر جامی در زمینه های متنوع می توان به، نی‌نامه، اشعه‌ اللمعات، تاریخ‌ صوفیان، نقدالنصوص‌ فی‌ شرح نقش‌ الفصوص ابن‌ عربی و مناقب‌ جلال‌الدین رومی اشاره کرد. علاوه بر این اثرها، جامی در حوزه های مانند موسیقی، نجوم، زندگینامه نویسی، شعرشناسی، دبیری و… نیز،‌ آثاری نگاشته است.

اشعار جامی

پس از حافظ ،جامی را، برجسته‌ترین و معروف ترین شاعر فارسی زبان قرن نهم هجری قمری، معرفی می‌کنند. اثرهای منظوم بسیاری همچون دیوان قصاید و غزلیات از ایشان به یادگار مانده است. جامی بیشتر از ۵۰ سال از عمر خویش را به شعر سرودن پرداخته است. دیوان‌های شعر جامی، به‌ترتیب مراحل زندگی ایشان با عناوین:

• فاتحه الشباب (شروع جوانی)
• واسطه العقد (به معنی مهره میانی گردن بند و کنایه از دوره کمال و میانسالی)
• خاتمه الحیات سرانجام زندگی نام‌گذاری شده است.

دیوان اول یا فاتحه الشباب،شامل اشعار جوانی تا سن ۶۵ سالگی جامی می شود.  دومین دیوان یا واسطه العقد، اشعاری است که جامی در فاصله سن ۶۶ تا ۷۵ سالگی سروده است. دیوان آخر یا خاتمه الحیات نیز، اشعار سه سال آخر عمر جامی را دربرمی گیرد.

وفات

این شاعر بزرگ و نامدار در تاریخ ۲۷ آبان ۸۷۱ شمسی در سن 81 سالگی دار فانی را وداع گفت. وی در شهر هرات فوت نمودند. در شمال غربی هرات در کنار آرامگاه استادش سعدالدین کاشغری به خاک سپرده شدند.